Travertenin Oluşumu ve Tarihi

Oluşum Süreci

Traverten oluşum sürecinde başkalaşım geçirerek farklı hallerde bulunur. Oluşum süreci 3 başlıkta aşağıdaki gibi özetlenebilir.

Yine geçtiğimiz 2021 yılında Roma'da yapılan bir kazı sırasında, M.S. 49 yıllarına ait olduğu tahmin edilen ve dönemin Roma İmparatoru Claudio'ya tarihlenen antik Roma Kenti sınırlarını gösteren traverten taşı gün yüzüne çıkarılmıştır. Traverten kelimesi; Latince Tibur (Tivoli kentinin eski adı) veya Lapis Tiburtinus (Tivoli'ye ait Tibur taşı) sözcüğünden evrilmiş olup, İtalyanca Roma yakınındaki Tivoli'de çıkarılan taş manasına gelen travertino veya tivertino olarak türetilmiştir. Fransızca'ya travertino kelimesinden alıntı yapılarak travertin olarak geçmiş, dilimize de traverten olarak yerleşmiştir. Travertenler bilimsel ve sektörel tanımlamalarda; sutaşı, tufa, kalk tufa, kalktüf, kalker tufa, sinter, bitki tufası, karbonat kongresyonları, kalkertüfü, taşlaşmış yosun ve yollu mermer olarak anılmaktadır.

Ortaçağ'da bir yapı malzemesi olarak yeniden popülerlik kazanan traverten taşı, Almanya sınırları içerisinde olan "Salzaha" (1570 Langensalza - 1956 Bad Langensalza oldu.) kasabası neredeyse tamamen yerel travertenlerden inşa edilmiştir. Yakın tarihte ise; 1970 yılında inşa edilen ve ABD'nin Chicago şehrinde bulunan 442 metre yüksekliğe sahip ülkenin üçüncü, dünyanın 22.nci en yüksek gökdeleni olan Willis Kulesi veya önceki adıyla Sears Kulesi'nin lobi duvarları travertenden yapılmıştır. Bavyera'nın Burghausen kentinde bulunan ve 1025 yılından önce yapımına başlanan, 1503 yılında tamamlanan ve 1043 metre yüksekliğiyle Avrupa'nın en uzun kalesi olan Burghausen Kalesi (Ortaçağ Kalesi) yapımında ağırlıklı olarak traverten taşı kullanılmıştır.

Ülkemizde ise; eski Roma döneminden kalan ve 1988 yılında UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi'ne giren Denizli Pamukkale Travertenlerinin bulunduğu ören yerinde Hierapolis Antik Kenti ve Antik Havuz yer alır. Antik kent; tiyatro, büyük hamam kompleksi, katedral gibi pek çok bölümden oluşuyor. Pamukkale travertenleri antik kentin hemen yamacında yer alır ve yaz kış ayırt etmeksizin su sıcaklığı 38 °C olmaktadır. Hierapolis, Roma döneminden sonra Bizans ve Selçuklu döneminde de çok önemli bir merkez olmuştur. 13. Yüzyılda Anadolu Selçuklu döneminde önemli ticaret yolları üzerinde kervansaraylar kurulmuş olup, Denizli'deki Akhan ve Çardak Han kervansaraylarının yapımında da ağırlıklı olarak yine traverten taşı kullanılmıştır. Milattan sonra dördüncü yüzyılda inşa edildiği tahmin edilen antik kentin birçok yerinde traverten bloklar ve devşirme doğal taşlar kullanılmıştır. Denizli traverten ocaklarından çıkarılan bloklarının kesim işlemleri sırasında; insan kafatası fosili (homo-erectus), at, ceylan, sığır, geyik yengeç, gergedan ve fil gibi fosiller de bulunmuştur.

Travertenlerin çökelmesinde çözelti içindeki kalsiyum, karbonik asit oranı, karbondioksit oranı ve basıncı, hidrostatik basınç, Eh ve pH durumu, topoğrafya, mikroorganizma etkinliği, bitki örtüsü ve iklim şartları gibi faktörler etkin rol oynar. Basınç altındaki yer altı suları çatlak ve kırıklardan yukarıya doğru yükseldiklerinde basınçtan kurtularak, bünyelerindeki çözülmüş olan karbondioksiti kaybederler ve böylece traverten çökelimi gerçekleşir. Kaplıca travertenlerinde hem kalsit hem de aragonit bulunur. Aragonit ortam sıcak olduğunda çökelirken, daha soğuk olduğunda kalsit hakimdir. Oluşum ve çökelme faktörlerine göre travertenlerle ilgili birçok sınıflama yapılmıştır.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Travertenler; bölgedeki fay ve çatlaklardan çıkan, kalsiyum karbonatca zengin hidrotermal suların yeryüzüne ulaştıklarında biriktirdikleri tortulardan meydana gelen kayaçlardır. Sertlik dereceleri mohs scalesinde 3-4 arasındadır. Gözenekli yapısı nedeniyle her ne kadar zayıf bir taş gibi görünse de, ortalama 250-750 kg/cm2 basınca kadar dayanabilir. Ağır kimyasal maddelerden ve asidik bazlardan etkilenebilir, doğal yapısı ve görüntüsü bozulabilir.